Encyklopedia
Absolut, Brahman, Iśwara według gospodarzy strony Śiwa-Śakti
Stanowisko filozoficzne, jakie przyjmujemy, jest rodzajem specyficznego monizmu (monistyczny panenteizm), w którym osobowy Absolut obejmuje sobą całość istnienia. Osobowy Absolut, czyli Parabrahman, obejmuje także nirwiśesza Brahmana – pozbawionego postaci i cech. Jest to możliwe na skutek jego niepojętej mocy godzenia tego, co wydaje się być nie do pogodzenia. Owa moc czyni Absolut zdolnym do wzniesienia się ponad ludzkie, sprzeczne wyobrażenia o Brahmanie obdarzonym cechami i ich pozbawionym i pozwala Absolutowi pogodzić je w wyższej syntezie.
Brahman obdarzony cechami i ich pozbawiony
Pisma objawienia (śruti) opisują Absolut zarówno jako posiadający cechy, jak i ich pozbawiony. Ćhandogja Upaniszad mówi o Brahmanie jako o sarwakarma sarwakamah sarwagandhah sarwarasah (7.14.4), czyli Tym, który nie tylko posiada cechy, ale jest nimi obdarzony na niekończące się sposoby. Pisma objawienia często opisują Brahmana jako widźńanaghana anandaghanah saccidananda ikarase bhaktijoge tiszthati (Gopala-tapani Upaniszad, 7.9). Słowo ghana wskazuje, że Brahman jest wcieloną wiedzą (widźńana) i szczęściem (Ananda). Brahma sanhita (5.1) także opisuje Brahmana jako posiadającego konkretną postać sat-cit-ananda. Inne teksty (zob. Gopala-tapani Upaniszad, 1.3, 1.21, 1.35; Śwetaśwatara Upaniszad, 3.8) wyraźnie wskazują imię, postać, czynności Brahmana. Teksty objawienia i tradycji, które opisują akt stworzenia i zniszczenia świata, nadają Brahmanowi cechy, ponieważ Brahman cech pozbawiony nie przejawia jakiejkolwiek aktywności.
Katha Upaniszad przypisuje Brahmanowi: aśabdam, asparśam, arupam , czyli brak głosu, dotyku i postaci. Bryhadaranjaka opisuje go jako „to, co nie ma oczu ani uszu, ani języka, ani ust, ani umysłu, ani życia oraz to, co nie jest ani wewnątrz, ani na zewnątrz”. Zwroty sarwa khalw idam brahma (wszystko jest Brahmanem) i aham brahmasmi (jestem Brahmanem) mają świadczyć o istnieniu jednej rzeczywistości – niezróżnicowanego i bezkształtnego Brahmana.
Ponad monizmem i dualizmem
Jak widać, i moniści, i dualiści, opierają swe opinie na pismach wedyjskich. Czy zatem przeczą one same sobie? Śankara uważa, że wszystkie słowa Wed są równie autorytatywne (Brahma Sutra, Śariraka-bhaszja, 3.2.15) i niesprzeczne. Takie oto rozwiązanie proponuje Dźiwa Goswami, szesnastowieczny filozof i mistyk. Według niego słowo nirwiśesza (pozbawiony atrybutów) używane jest w Wedach jako zaprzeczenie wszystkich prakryta, czyli materialnych cech Brahmana, a nie zaprzeczenie cech jako takich (Dźiwa Goswami, Bhagawat Sandarbha, red. Satjananda Goswami, Kolkata 1926, s. 229). Gdyby słowa tego użyto, by zaprzeczyć jakimkolwiek cechom Brahmana, wtedy nie można by przypisać mu cech: nitjatwa (wieczności) i wibhutwa (wszechprzenikania), które akceptują sami moniści. Dźiwa przywołuje także purany, aby wykazać, iż Brahman, choć nie posiada żadnych materialnych cech, to posiada on nieprzebraną ilość cech transcendentalnych (Dźiwa Goswami, tamże).
Ponieważ kompletna (samjak) forma danego obiektu zakłada zarówno treści, jak i własności, przeto pozbawiony cech Brahman jest niekompletnym (asamjak) przejawem Absolutu. Moniści ignorują wszelkie cechy Brahmana i koncentrują się na jego „bycie” pozbawionym cech, czyli czystej egzystencji. W stanie całkowitej koncentracji doświadczają oni bezpośrednio nirwiśesza Brahmana. Dźiwa podkreśla, że owo doświadczenie, chociaż niekompletne, nie jest nierzeczywiste.
Dźiwa Goswami uważa, że różnica między Brahmanem obdarzonym cechami a ich pozbawionym spowodowana jest różnicą między jego swarupa lakszana (wewnętrzną naturą) a tatasztha lakszana (energią zewnętrzną). Podczas gdy pierwsza jest wewnętrzną naturą rzeczy, druga jest sposobem funkcjonowania tej rzeczy.
Brahman nie jest zbiorem sprzeczności. Jako byt nieskończony nie podlega tym samym prawom myślenia, co byt ograniczony. W przypadku Nieskończonego należy posługiwać się rozumem z konieczną ostrożnością, aby nie umniejszyć Jego doskonałości, czy nie zubożyć pojęcia Boga. Nieskończoność, dzięki swej niepojętej mocy (acintja śakti) w pewnym sensie wznosi się ponad prawem sprzeczności. Bezkres Nieskończoności (Brahmana) polega na przekraczaniu tego prawa i na harmonijnym łączeniu w sobie sprzecznych pojęć czy cech.
Cytowany werset śruti: sarwa khalw idam brahma, według monistów znaczy, iż nic nie istnieje poza Brahmanem pojmowanym jako czysta świadomość. Jednak panenteiści utrzymują, że cokolwiek istnieje jest manifestacją Brahmana i jest z nim wewnętrznie związane. Nic nie istnieje poza nim i niezależnie od niego .
W przeciwnym razie niemożliwym stałoby się wyjaśnienie słów: „Mimo iż jednym jestem, staję się wieloma” (Ćhandogja Upaniszad). Słowa te uznają funkcjonalne zróżnicowanie w Absolucie, które naturalnie wynika z jego niepojętej mocy (acintja śakti).
Warto podkreślić, że odrzucenie prawa sprzeczności w przypadku tego, co Nieskończone nie jest arbitralne. Próba skonstruowania w umyśle obiektu odpowiadającego naszemu pojęciu Absolutu nieodmiennie kończy się sprzecznością – taką jednakże, którą sami stwarzamy przez próbę myślenia. Sprzeczność istnieje w czynności myślenia, a nie poza nim i „niszczy” koncepcję jako taką, ale nie wskazuje na nic, co się tyczy istnienia lub nie istnienia tego, co próbujemy sobie wyobrazić. To wskazuje na fakt ograniczeń w myśli ludzkiej i na nic więcej.