ŚiwaŚakti - Encyklopedia wiedzy o śiwie śakti

Istota Dewi

Religijne opowieści, obrzędy, symbolika, zwyczaje i wierzenia formują światopogląd, który jest pomocnym narzędziem w codziennym życiu człowieka. Nadają one życiu wagę i sens. Człowiek poznaje swe miejsce w misterium stworzenia i przyczynę zdarzeń, które go spotykają.

Tradycja śaktyjska tłumaczy świat w oparciu o postać i symbolikę Bogini. Każdy wizerunek, czy to Lakszmi siedzącej na lotosie, czy Saraswati z lutnią, zawiera jakiś komunikat. Każda historia, i ta przywołująca małżeństwo Parwati, i ta o bitwach Durgi, odkrywa kolejny sekret życia.

Nauka, jaką przekazuje symbolika Dewi i opowieści o niej, budzą człowieka z samozadowolenia i zmuszają go do zmierzenia się ze sprawami, wspomnieniami, pragnieniami i tajemnicami, które długo odsuwał i w sobie tłumił. Dewi jest bowiem ucieleśnieniem świata, a nie wszystko, co go tworzy jest piękne i przyjemne.

Durga, czyli Natura, której nie sposób okiełznać

Wielkie wrażenie robi wizerunek Durgi na lwie, dzierżącej zabójczy oręż w swych licznych rękach i przeszywającej trójzębem demona Mahiszę. Mimo dramatyczności zdarzenia bogini wygląda na spokojną. Ma na sobie ślubny strój i uśmiecha się łagodnie do swych wielbicieli.

Bawół-demon może być postrzegany jako uosobienie ludzkiego pragnienia, aby zapanować nad światem. Mahisza jest demonem ambicji, arogancji i zuchwałości, który próbuje okiełznać Naturę. Demon ten myśli, że może dla swej wygody grodzić rzeki, ścinać drzewa, palić lasy i kruszyć góry. Lecz wtedy niepokonana Durga wzrusza ramionami. Następują powodzie i pożary, dumni władcy i ich rozległe imperia momentalnie znikają z powierzchni Ziemi, a człowiek po raz kolejny zostaje upokorzony.

Ten obraz Durgi przypomina nam, że Natura jest ostatecznym autorytetem i bez względu na to, jak bardzo człowiek będzie próbować, nie pokona jej. W końcu każdy musi się przed nią ukorzyć.

Saraswati i Lakszmi

Saraswati i Lakszmi są najpopularniejszymi boginiami w sanatana dharmie. Saraswati obdarza oświeceniem, a Lakszmi oczarowuje. Saraswati uosabia bogactwo intelektualne – wiedzę, sztukę, mądrość i edukację. Lakszmi uosabia bogactwo materialne – pożywienie, odzież, schronienie, powodzenie i urodę.

Wiedza tworzy bogactwo, a bogactwo z kolei wspiera instytucje kształcące i przedsięwzięcia artystyczne. Innymi słowy, dziedziny intelektu i rozwoju ekonomicznego uzupełniają się. Człowiek potrzebuje tak Saraswati, jak i Lakszmi, ale często udaje mu się zbliżyć tylko do jednej z nich. Dzieje się tak, ponieważ – jak głoszą pisma – boginie nie darzą się sympatią.

Opowieści o kłótniach Saraswati i Lakszmi pokazują, jak działania intelektualne i artystyczne wchodzą w konflikt z działaniami ekonomicznymi i politycznymi. Mądrość potrafi przekreślić wartość materialnego bogactwa i doczesnej władzy, a te ostatnie z kolei potrafią zniweczyć wysiłki intelektualne i artystyczne.

Antagonizm między boginiami widać także w symbolice. Saraswati przywdziewa proste białe sari pozbawione ozdób, a Lakszmi nosi czerwony strój, klejnoty i złoto. Łabędź Saraswati symbolizuje zdolność umysłu do wzniesienia się ponad mętne wody materializmu. Lotos, na którym spoczywa Lakszmi, symbolizuje piękno, które przyciąga pszczoły, a także akt tworzenia bogactwa i potęgi z wód życia.

Zdobywanie wiedzy przychodzi z wielkim trudem, lecz raz zdobyta zostaje z człowiekiem na zawsze. Z drugiej strony, bogactwo i powodzenie potrafią przyjść niespodziewanie i równie nagle zniknąć. Stąd przekonanie, że Saraswati jest wierna, a Lakszmi niestała. Saraswati pojawia się po latach nauki, lecz wtedy nie opuszcza człowieka. Lakszmi zaś przychodzi i odchodzi, jak chce. Kiedy przychodzi, życie wypełnia się kolorami i radością. Kiedy odchodzi, zostawia po sobie tylko niedolę.

Z powodu ich charakteru, zatrzymanie obu bogiń w jednym miejscu jest prawie niemożliwe. Człowiek, któremu się to uda będzie najszczęśliwszy na świecie, bowiem zdobycie bogactwa i mądrości jest ostatecznym celem doczesnego życia.

Gauri, Kali i krąg życia

Parwati, żonę Śiwy, czci się w dwóch postaciach: jako Gauri z dzieckiem oraz jako Kali, która tańczy pośród zwłok. Bogini Gauri nosi zielone sari, ozdabia ją szesnaście amuletów miłości, i siedzi skromnie u boku swego męża. Bogini Kali z kolei ma na sobie tylko girlandę z czaszek, pije krew i tańczy na ciele Śiwy.

Gauri symbolizuje prokreację i życiodajny aspekt Natury. Kali symbolizuje przemoc i śmierć, którą zadaje Natura. Tym sposobem Parwati, w swych obu wcieleniach, uosabia beznamiętną zdolność Natury dawania i niszczenia życia.

Bogini umiera jako Sati, a następnie odradza jako Parwati, pokazując światu, że to, co odchodzi pojawi się znowu. Tak działa Natura i nawet Śiwa, największy asceta, nie potrafił uniknąć cierpienia, kiedy zmarła jego ukochana.

Gauri uosabia obłaskawiony aspekt Natury – pola, gospodarstwa i wioski. Kali z kolei uosabia dziką Naturę – nieokiełznaną i wszechwładną.

Gramadewi i obrzędy zadośćuczynienia

W jaki sposób wyjaśnić śmiertelną gorączkę u małych dzieci, suszę lub epidemię? Niektórzy widzą przyczynę w gniewie bożym, inni w działaniu Szatana. W Indiach, kiedy jakiś kataklizm spotyka wieś, mieszkańcy mówią o gniewie Gramadewi,Bogini wsi. Następnie przywołują ją i obłaskawiają. Składają jej dary i proszą o przebaczenie. Niektórzy mężczyźni nawet się kaleczą, by tylko zadowolić Boginię.

Praktyki te należy rozpatrywać w kontekście wiary w karmę, prawa przyczynowości, według którego każde zdarzenie jest następstwem czynów z przeszłości – bądź z tego życia, bądź z poprzednich. W myśl tego prawa, osoba doświadczająca nieszczęścia jest sama za nie odpowiedzialna.

Gramadewi uosabia ducha wszystkich tych, których skrzywdziliśmy – bezpośrednio bądź pośrednio, świadomie bądź niechcący, na czyjeś zlecenie bądź z własnej woli. Starożytni rozumieli, że każdy człowiek jest zdolny do okrucieństwa i podłości. Według nich, życiowe troski są następstwem niegodziwych czynów z przeszłości, a obrzędy, które mają obłaskawić Gramadewi, przynoszą katharsis. Oczyszczają one psychikę i pomagają wiernym wziąć odpowiedzialność za swe złe uczynki, popełnione świadomie lub nie.

Bhagawan i Bhagawati

W sanatana dharmie, Najwyższa Boska Osoba, posiada dwie połowy – materialną i duchową. Jak kobieta nie może począć życia bez mężczyzny, tak materia nie może stworzyć życia bez ducha. W pismach indyjskich boginie uosabiają rzeczywistość materialną, a bogowie duchową. Oba elementy uzupełniają się – żeński symbolizuje przejawiony świat, a męski jego przyczynę.

Kiedy materia łączy się z duchem, czyli kiedy bogowie łączą się z boginiami – manifestuje się nowy wszechświat. Kiedy się rozstają – wszechświat rozwiązuje się i zalewają go wody zniszczenia.

Bhagawan i Bhagawati, duch i materia, wspierają się nawzajem. Kiedy Brahma stwarza, Saraswati jest jego wiedzą; kiedy Wisznu podtrzymuje stworzenie, Lakszmi jest jego bogactwem; kiedy Śiwa niszczy stworzenie, Śakti jest jego siłą.

Bhagawan i Bhagawati są także diametralnie różni: Brahma postępuje nieroztropnie, a jego żona Saraswati uosabia intelekt, mądrość i poznanie; Wisznu promuje wyrzeczenie się świata, a jego żona Lakszmi zapewnia władzę, dobrobyt i przyjemności; Śiwa wznosi się ponad doczesne życie, a Śakti jest siłą twórczą i niszczącą, które napędzają kołowrót świata.

Napięcie i współdziałanie między Bhagawanem i Bhagawati, pomiędzy duszą i ciałem, duchem i materią, są tym, co nadaje życiu energii, żywiołowości i rozmachu.

Wcielenia Dewi

Dewi przejawia się jako żona, królowa, matka, siostra i córka bogów, demonów i ludzi. W opisanych poniżej zdarzeniach Bogini matka występuje pod wieloma postaciami:

Saranja – żona boga słońca

Saranja była córką Wiśwakarmy, niebiańskiego rzemieślnika. Oddano ją za żonę bogowi słońca – Surji. Jednak blask męża ranił jej oczy. Tak więc uciekła z jego domu, zostawiając za sobą swój cień.

Po kilku dniach Surja odkrył, że kobieta w jego domu nie jest jego żoną, lecz cieniem. Prawdziwą Saranję wytropił w domu Wiśwakarmy. Kiedy jednak chciał ją zabrać ze sobą, żona znowu uciekła.

„Co mam teraz zrobić?” – spytał bóg.

„Przestań świecić tak mocno” – poradził mu teść, po czym odciął dłutem ósmą część promieni słońca. Wtedy Surja, z osłabionym blaskiem, ruszył na poszukiwania żony.

Znalazł Saranję na ziemi, pod postacią pięknej klaczy. Surja przyjął więc postać wspaniałego ogiera, zbliżył się do niej i wyznał jej swą miłość. Saranja, która mogła teraz patrzeć na męża bez mrużenia powiek, przyjęła go i dała mu dwóch synów: bliźniaki Aświnów.

Rohini – ulubienica boga księżyca

Ćandra, bóg księżyca, poślubił 27 bogiń gwiazd, córek kapłana i króla Dakszy. Ale szczególnymi względami darzył tylko jedną z nich – Rohini. Rozgniewało to Dakszę, który nakazał zięciowi, by spędzał każdą noc z inną żoną.

Wkrótce okazało się, że Ćandra przejawiał pełnię swego piękna tylko w te noce, które spędzał z Rohini. Jego blask bladł, kiedy się od niej oddalał i wzmagał, kiedy się do niej zbliżał po 27 dniach. Kiedy Ćandra był sam, bez którejś z żon u swego boku, nie świecił wcale. Ta noc nazywa się nowiem księżyca.

Swaha – małżonka boga ognia

Bóg ognia Agni pragnął skrycie siedmiu żon siedmiu niebiańskich mędrców – sapta ryszich. Jednak nie zbliżał się do nich ze strachu przed gniewem mędrców. Bogini Swaha, jego żona, domyśliła się przyczyny smutku męża i zaspokoiła jego pragnienie, oddając mu się siedmiokrotnie, za każdym razem udając jedną z pożądanych przez niego kobiet.

Agni, zaślepiony przez żądzę, nie był w stanie rozpoznać oszustki. Kiedy jednak prawda wyszła na jaw, pokłonił się Swasze: „Dzięki tobie zaspokoiłem swe pragnienie, nie łamiąc świętych praw małżeństwa i nie budząc gniewu sapta ryszich”. Agni oznajmił, że nie przyjmie żadnych darów, jeśli podczas obrzędu ofiarnik nie będzie intonować imienia jego żony. Dlatego podczas obrzędów ofiarnych, kapłani intonują „Swaha!” za każdym razem, kiedy wlewają do ognia mleko lub ghi.

Dziecku, które urodziło się Agniemu i Swasze nadano imię Agneja. Wyrósł on na boskiego wojownika o sile siedmiu mężczyzn.

Saći – boska królowa

Saći jest boginią samostanowienia. Każdy mężczyzna, który przeprowadzi 1000 ofiar zdobędzie jej serce i stanie się Indrą, panem niebios.

Kiedy tylko jakiemuś mężczyźnie udaje się ten wyczyn, Saći zostawia „starego” Indrę i zaprasza „nowego”, by władał niebiosami. Tak więc niebiosami władają rozmaici Indrowie, ale tylko jedna Saći.

Indra, który chciałby zachować koronę tylko dla siebie, usiłuje zaburzyć święte ofiary ewentualnych konkurentów.

Pewien Indra, chcąc powstrzymać ofiarę swego konkurenta, zabił kapłana sprawującego ofiarę. Za ten czyn musiał opuścić niebiosa i mógłby wrócić tylko po oczyszczeniu swego skalanego serca.

Pozbawione władcy, Amarawati, miasto bogów, było narażone na najazdy demonów. Dlatego bogowie rozglądali się za kimś, kto by mógł tymczasowo zastąpić Indrę.

Ich wybór padł na Nahuszę, człowieka, który przeprowadził 999 ofiar i zbliżył się do statusu Indry. Zaproszono go do nieba i ukoronowano na króla.

Jednak Saći nie uznała go za męża. „Nie przeprowadził tysiąca ofiar” – wytknęła bogom.

Nahuszy pozwolono dosiadać niebiańskich słoni, odwiedzać boskie ogrody rozkoszy i dzierżyć święty piorun. On jednak pragnął cieszyć się towarzystwem Saći. Próbował zdobyć jej uczucie podarunkami i czułymi słowami. W końcu jego cierpliwość się wyczerpała i zagroził, że weźmie ją siłą.

Bogini rzekła: „Przybądź do mnie na palankinie niesionym przez siedmiu mędrców wszechświata”. Nahusza niezwłocznie posłał po sapta ryszich i nakazał, by zanieśli go do Saći. Mędrcy posłuchali go z szacunku dla władzy królewskiej.

Jednak po drodze zniecierpliwiony Nahusza kopał mędrców i kazał się im spieszyć. Mędrcy, niezwyczajni takiego traktowania, przeklęli króla: „Głupcze, nie zasługujesz na niebo. Wracaj na ziemię jako wąż. Żadni święci nie będą cię nosić. Spędzisz resztę życia pełzając na swym brzuchu”.

W ten sposób Saći ukarała mężczyznę, który nie szanował jej woli.

Manasa – bogini wąż

Manasa była siostrą Wasukiego, króla węży. Żyła w podziemnym królestwie nagów Bhogawati i była strażniczką nagamani, świętego klejnotu węży, który przeciwdziała śmiertelnemu działaniu jadu węży.

Pewnego dnia dowiedziała się, że nikt na ziemi jej nie wielbi. Aby dać ludziom nauczkę, poleciła wężom śmiertelnie ukąsić najstarszego syna w każdej rodzinie. Kiedy węże przystąpiły do dzieła, ludzie wpadli w panikę. Rodzice zabitych synów zwrócili się do wyroczni i bogów. Wtedy usłyszeli: „Jeśli chcecie ochronić swe dzieci przed wężami, musicie czcić boginię węży Manasę”.

Ludzie zaczęli zatem wznosić świątynie i odprawiać uroczystości na cześć Manasy. Zadowolili tym boginię, która wstrzymała pogrom.

Kto nie wielbi Manasy, ryzykuje ukąszenie przez węża.

Dźiwantika – boska położna

Dźara, mięsożerna ogrzyca, wyczuła świeże ludzkie mięso w ogrodzie króla Magadhy. Znalazła tam dwie połówki nowonarodzonego dziecka.

Ten ponury widok wzbudził jej matczyne uczucie. Posługując się swą czarodziejską mocą, połączyła prawą i lewą część dziecka i tchnęła w nie życie. Dziecko zapłakało i poczęło ssać pierś Dźary.

Tło całego zdarzenia było następujące: król dostał magiczny owoc od świątobliwego mędrca, który miał pomóc żonie króla zajść w ciążę. Król jednak miał dwie żony i obie kochał tak samo. Podzielił zatem owoc na pół i dał do zjedzenia obu żonom. W rezultacie każda urodziła martwą połowę dziecka. Dźara połączyła te połowy i ożywiła dziecko.

Płacz zwrócił uwagę króla, który pobiegł do ogrodu i zobaczył syna w ramionach ogrzycy. Z wdzięczności, król Magadha ogłosił Dźarę boginią Dźiwantiką, opiekunką nowonarodzonych, którą powinny czcić matki.

Z kultu boskiej opiekunki wywodzi się wielbienie wielu groźnych bogiń, które uosabiają dziecięce przypadłości takie jak: odra czy świnka. Dziecko może dotknąć śmiertelna gorączka, jeśli matka nie udobrucha tych bogiń. Tak więc boginie krzywdzą dzieci, jeśli się je lekceważy i chronią dzieci, jeśli się je czci.

Takimi boginiami są groźne Satawaj czy Saszti, towarzyszka boga chłopca Saszty, którego ulubionym zwierzęciem jest kot. Jak koty zazdrośnie strzegą swego potomstwa przed drapieżnikami, tak bogini Saszti chroni Sasztę i wszystkie inne dzieci przed chorobami. Satawaj odwiedza dzieci w pierwszym tygodniu ich życia i zapisuje ich przeznaczenie na czole.

Wedawati – pustelniczka

Wedawati pragnęła poślubić Wisznu. Aby zdobyć jego serce, porzuciła światowe życie i została pustelniczką, oddała się medytowaniu i surowym pokutom.

Pewnego dnia Rawana, król demonów, wypatrzył Wedawati, która medytowała na brzegu rzeki. Zaślepiony przez pożądanie, chciał wziąć ją siłą. By przed nim uciec, Wedawati wskoczyła do ogniska i spaliła się. Przysięgła przy tym, że w przyszłym życiu przyczyni się do śmierci Rawany.

Wedawati narodziła się ponownie jako córka Rawany. Tuż po narodzinach wyrocznia przepowiedziała, że zabije swego ojca. Dla własnego bezpieczeństwa Rawana wrzucił dziewczynkę do morza. Jednak przeznaczenia nie sposób zmienić i dziecko nie zginęło. Bogini mórz Waruni ocaliła je i oddała bogini ziemi Prithwi.

Prithwi zaś podrzuciła Wedawati królowi Dźanace z Widehy, który nadał jej imię Sita.

Sita – oddana żona

Dźanaka, król Widehy, znalazł Sitę, kiedy orał święte pole Bogini Matki.

Sita wyrosła na piękną kobietę. Była tak silna, że bawiła się świętym łukiem Śiwy, który potrafili podnieść tylko nieliczni mężczyźni. Dźanaka postanowił, że Sita poślubi mężczyznę, który zdoła naciągnąć cięciwę tego boskiego łuku. Rama, książę Ajodhji, podjął wyzwanie i zdobył rękę Sity.

Po wielu latach Rama musiał opuścić swe miasto z powodu intryg dworskich i wieść żywot leśnego pustelnika. Sita, wierna żona, podążyła za nim i dzieliła los męża bez skargi.

Podczas pobytu w lesie Sitę uprowadził na swą wyspę Lankę Rawana. Demon próbował nakłonić ją do małżeństwa: zasypywał ją cennymi prezentami, zachęcał słodką mową, groził użyciem siły, lecz Sita pozostawała wierna swemu mężowi.

Bogowie wychwalali jej wytrwałość. Pomogli Ramie zebrać armię boskich małp, zbudować most na Lankę, zabić Rawanę i uratować Sitę.

Sita – wierna żona

Kiedy Rama odzyskał Sitę, ludzie szeptali: „Czy możemy być pewni, że Sita pozostała wierna mężowi na Lance?”

Aby potwierdzić swą czystość, Sita wstąpiła w ogień, a płomienie jej nie dotknęły. Ale nawet to nie przekonało mieszkańców Ajodhji. Nie chcieli uznać za królową kobiety, która mieszkała pod dachem innego mężczyzny.

Rama, którego po powrocie obwołano królem, był zmuszony spełnić wolę swych poddanych i porzucił Sitę.

Jednak odmówił ponownego ożenku. Nigdy nie wątpił w honor swej żony. Władał więc swym królestwem, mając u boku złoty posąg Sity, swej jedynej królowej.

Tymczasem, z ruin Lanki powstał demon o tysiącu głów, który pustoszył świat. Pojawił się też u bram Ajodhji. Rama stanął przeciw niemu na czele potężnej armii, lecz nie zdołał go pokonać.

Wyrocznia ogłosiła, że demona może zabić tylko czysta niewiasta.

Dlatego kobiety Ajodhji zaczęły ciskać oręż w demona. Jednak nie wyrządziły mu krzywdy.

Wtedy przerażeni mieszkańcy zwrócili się o pomoc do Sity.

Sita, która po odtrąceniu przez lud mieszkała w lesie, wkroczyła na pole bitwy, uzbrojona w łuk Śiwy. Uniosła broń i wystrzeliła strzałę prosto w serce demona. Ten padł martwy u jej stóp.

Mieszkańcy Ajodhji w końcu przekonali się o cnocie Sity. Błagali więc ją, by została w mieście. Ona jednak odmówiła i wstąpiła w ziemię, czyli tam, skąd przyszła.

Radha – ukochana Kryszny

Radha, mleczarka, została oddana za żonę Rajanowi. Lecz jej serce należało do Kryszny, boskiego posterza z Gokuli. W księżycowe noce, zwabiona przez melodię fletu Kryszny, narażając się na niesławę i lekceważąc niebezpieczeństwo, przychodziła do Kryszny nad Jamunę. Kochankowie tańczyli i śpiewali na kwietnych łąkach Madhuwany.

Niestety po latach Kryszna musiał opuścić Madhuwanę i wyjechać do Mathury, aby mogło wypełnić się jego przeznaczenie – obrońcy ładu na ziemi. Kiedy odjeżdżał, wyrzucił swój flet, bowiem bez Radhy jego muzyce zabrakłoby smaku miłości.

Mówi się, że Kryszna stworzył wszechświat zainspirowany urodą Radhy. Choć połączeni w świecie duchowym, Radha i Kryszna cierpieli rozłąkę na ziemi, a ich tęsknota przybrała postać niezaspokojonego pragnienia, by osiągnąć jednię z boskością.

Rukmini – królowa Kryszny

Kryszna przeniósł się z Mathury do Dwaraki, królestwa na wyspie. Jego sława wojownika, który walczył z tyranami rozniosła się szeroko po świecie. Wzbudził tym podziw Rukmini, księżniczki Widarbhy.

Rukmini zapragnęła poślubić Krysznę, a nie mężczyznę wybranego przez jej brata. Dlatego potajemnie wysłała list do Kryszny z prośbą, by się z nią ożenił. Kryszna przyjął propozycję i porwał ją na oczach krewnych.

Rukmini została najważniejszą królową Kryszny i matką jego synów.

Pewnego razu Kryszna przygotowywał się do bitwy z demonem Naraką, który głosił, że nie może go zabić żaden mężczyzna. Rukmini, która zawsze chciała zobaczyć Krysznę w walce, postanowiła towarzyszyć mężowi.

Bitwa była zacięta. Naraka i Kryszna ciskali w siebie rozmaity oręż, lecz demon nie ustępował. W końcu Naraka rzucił w Krysznę buławę, która minęła Krysznę i raziła Rukmini. Rozgniewana królowa wzięła buławę Kryszny i rzuciła nią w Narakę. Trafiła demona w głowę i roztrzaskała mu czaszkę.

I stało się tak, że demon, którego nie mógł zabić mężczyzna, zabiła kobieta, królowa Kryszny.

Rewati – żona Balaramy

Ojciec Rewati Rewa pragnął dla swej córki idealnego męża. Poszedł więc z córką po radę do Brahmy, władcy wszystkich istot w tym świecie. Konsultacja zabrała tysiąc lat.

Rewa, nieświadom upływu czasu, kiedy wrócił na ziemię, odkrył, że świat zmienił się nie do poznania. Ludzie na przykład byli niższego wzrostu.

Rewati wśród nich wyglądała na olbrzymkę. A mężczyźni, nie przywykli zadzierać głowę, by spojrzeć kobiecie w twarz, unikali jej. Rewati czuła się więc nieszczęśliwa.

Tymczasem, Balarama, starszy brat Kryszny, zdecydował, że poślubi tylko taką kobietę, która dorówna mu siłą i hartem ducha.

Balarama, mężczyzna o beztroskiej naturze i znany z upodobania do wina, był pod wrażeniem siły i wzrostu Rewati. Odkrył, że potrafiła wypić tyle wina co on i nie ustępowała mu w zapasach. Zachwycony, postanowił poślubić tę silną niewiastę.

Jamuna – bogini rzeki

Pewnego razu Balarama i Rewati zabawiali się w gaju nad brzegiem Jamuny. Dzień był gorący i Balarama postanowił popływać. Uznał, że jest zbyt zmęczony, by iść do rzeki i poprosił ją, by to ona przyszła do niego.

Bogini rzeki – Jamuna, odmówiła spełnienia prośby. Balarama rozgniewał się, chwycił ją za włosy i ciągnął przez gaj. Jamuna próbowała się uwolnić, a rzeka wiła się razem z nią. Dlatego po dziś dzień Jamuna ma bardzo kręty bieg.

Balarama poskromił Jamunę. Zbudował kanały, które pomogły nawodnić pola. Tym samym został patronem rolnictwa i jest często przedstawiany z pługiem w rękach.

Ganga – niebiańska rzeka

Bogini rzeki Ganga mieszkała w niebie, nawadniając ogrody bogów. Zwano ją wtedy Mandakini. Kiedy Brahma nakazał jej zstąpić na ziemię i obmyć swymi wodami ludzkość, powiedziała: „Jeśli ktoś nie złagodzi uderzenia mych wód, zdruzgoczą one góry i spustoszą powierzchnię ziemi”.

Dlatego ludzie zwrócili się o pomoc do Śiwy, który stanął na szczycie góry Kajlasa, podparł się pod boki, gotów pochwycić Gangę w swe bujne włosy, gdy będzie zstępować z niebios.

Cały wszechświat obserwował spektakularne zstąpienie Gangi. Ganga zanurkowała z siłą dziesięciu tysięcy obfitych rzek i uderzyła w sam środek głowy Śiwy. Zaplątała się w jego gęstych włosach – zmierzwione loki i mocne supły wyhamowały jej impet. Kiedy w końcu się z nich wydostała, łagodnie spłynęła w stronę morza, nawożąc po drodze ziemię.

Anasuja – skromna pani domu

Anasuja, żona mędrca Atriego, była znana ze skromności. Chcąc ją sprawdzić, bogowie Śiwa, Wisznu i Brahma przybyli do jej domu przebrani za młodych mędrców i poprosili, by podała im jedzenie rozebrana.

Anasuja zgodziła się spełnić dziwne życzenie, aby sprostać wymogom gościnności, według których wola gościa była święta. Kiedy jednak przyniosła jedzenie, bogowie zostali przemienieni w małych chłopców, obojętnych na jej nagość. Sprawiła to moc jej skromności.

Anasuja nakarmiła bogów niczym ich matka i zyskała powszechny szacunek.

Arundhati – uosobienie moralności

Pewnego razu Śiwa odwiedził pustelnię siedmiu niebiańskich mędrców. Sześć żon uległo urodzie gościa.

Tylko Arundhati, żona mędrca Wasiszthy, pozostała obojętna na czar Śiwy.

Śiwa, zadowolony z jej powściągliwości, oznajmił, że to gwiazda Arundhati zajmie miejsce obok konstelacji sapta ryszich, tuż przy swoim mężu.

Podczas weselnych nocy kobietom pokazuje się gwiazdę Arundhati, która świeci obok konstelacji Wielkiej Niedźwiedzicy. Żona Wasiszthy stała się uosobieniem cnotliwej żony.

Lopamudra – wymagająca żona

Agastja był leśnym pustelnikiem. Pewnej nocy, we śnie, zobaczył swych przodków, którzy cierpieli z powodu jego bezdzietności. Aby więc ulżyć ich losowi, postanowił się ożenić.

Za swą żonę wybrał Lopamudrę. Ona jednak postawiła warunek, że zamieszka z nim, jeśli zbuduje kamienny dom, a sam przyodzieje się w jedwab i przystroi złotą biżuterią.

Agastja nie miał wyboru, jak spełnić jej życzenie. Ruszył w świat i wrócił, kiedy udało mu się zebrać złoto na dom dla Lopamudry i strój, który by ją zadowolił.

Wtedy Lopamudra zamieszkała z mężem. Okazała się być kobietą równą Agastji dowcipem i mądrością, o czym świadczą wersety jej autorstwa wyjaśniające tajemnice wszechświata.

Sawitri – zbawicielka

Sawitri była księżniczką, która zakochała się w drwalu Satjawanie. Postanowiła go poślubić, mimo iż astrologowie przepowiedzieli drwalowi, że umrze za rok.

Po roku, jak przepowiedziano, bóg śmierci Jama przyszedł po życie Satjawana. Sawitri przyglądała się bezradnie, jak Jama wyciąga z męża oddech życia.

Następnie podążyła za bogiem, który udał się na południe, do krainy zmarłych. „Przestań za mną iść” – powiedział Jama. „Wracaj do krainy żywych i skremuj ciało męża”.

„Wolę pójść z mym ukochanym do krainy zmarłych” – odpowiedziała Sawitri.

Jama bezskutecznie próbował uciec Sawitri. W końcu, poirytowany jej uporem, zaproponował: „Dam ci wszystko, byleś sobie poszła, wszystko z wyjątkiem życia twego męża”.

„Pozwól mi urodzić setkę synów Satjawana” – powiedziała Sawitri.

„Niech się stanie” – powiedział Jama i ruszył w drogę. Po jakimś czasie zobaczył, że Sawitri wciąż za nim idzie.

„O ile pamiętam, miałaś przestać iść za mną, kiedy spełnię twoje życzenie” – rzekł Jama.

„To prawda, ale jak mam urodzić stu synów Satjawana skoro go ze sobą wleczesz?”

I wtedy dotarło do Jamy, że Sawitri go oszukała: poprosiła o błogosławieństwo, które się spełni, jeśli wróci życie jej mężowi. Nie miał więc wyjścia – musiał uwolnić oddech życia Satjawana.

Satjawan zmartwychwstał i obdarzył Sawitri stu synami. Od tego dnia, kobiety w Indiach czczą Sawitri, kobietę, której rozum i determinacja wyrwały jej męża z otchłani śmierci.

Towarzysze Dewi

Bhajrawa

Bhajrawa, pan grozy, podąża za Dewi w postaci dziecka, a jego gniew hamuje matczyne uczucie Bogini. Jest on jej strażnikiem, gotowym walczyć z każdym, kto spojrzy na nią namiętnie.

Bhajrawę często przedstawia się z odciętą głową w dłoni. Symbolizuje ona mężczyznę, który próbował zapanować nad Naturą i wykorzystywał kobiety.

Demiurg Brahma stworzył sobie pięć głów, by móc nieustannie oglądać Dewi. Wtedy Bhajrawa, rozgniewany tą zuchwałą demonstracją żądzy, wyrwał piątą głowę Brahmy swymi ostrymi pazurami.

Czyn ten doprowadził Bhajrawę do szaleństwa, z którego wybawiła go dopiero łaska Dewi.

Bhajrawa strzeże świętej siedziby Dewi. Aby lepiej wypełniać swe obowiązki strażnika, przybiera postać mrocznego Kala-Bhajrawy i świetlistego Gora-Bhajrawy. Może też przybrać osiem postaci, by pilnować ośmiu zakątków świętego gaju, w którym Bogini zabawia się ze swym mężem i dwórkami.

Hanuman

W wielu świątyniach Dewi, zwłaszcza w północnych Indiach, spotyka się niewielkie kaplice poświęcone langur-dewata, czyli bogowi małpie Hanumanowi, który pełni rolę osobistego strażnika Śakti.

W zamierzchłych czasach Hanuman uwolnił Bogini Sitę z rąk demona Rawany i zwrócił ją mężowi Ramie. Hanuman nigdy nie spojrzał na Sitę z pożądaniem. Jego cnota, siła, mądrość, oddanie i bezinteresowność zadowoliły Boginię tak bardzo, że uczyniła go swym wiecznym kompanem.

Mówi się, że Hanuman strzeże granic stri-radźja, królestwa kobiet. Kiedyś Bogini chciała sprawdzić cnotę Hanumana. Kazała mu więc spłodzić dziecko z którąś z kobiet przebywających w stri-radźja. Hanuman był w rozterce – jak spełnić życzenie Dewi i zachować celibat? Zrozpaczony zaczął śpiewać pieśni na cześć Bogini. Moc jego głosu była tak wielka, że wszystkie kobiety, które słyszały jego śpiew zaszły w ciążę. Tym sposobem Hanuman pomyślnie przeszedł próbę i zyskał wieczny szacunek Bogini Matki.

Mahawidje i jogini

Boginię zawsze otaczają żeńskie bóstwa – mahawidje i jogini. Mahawidji jest 10, a joginich – od 64 do 108. Towarzyszą one Dewi podczas wojny i zabaw. Zmysłowe, ale też mroczne, są strażniczkami zaklęć tantry. Wyznawcy okultyzmu, przerażeni potęgą Dewi, zwracają się do joginich i mahawidji o pomoc w odkrywaniu tajemnic kosmosu.

Matriki

Matriki to grupa żeńskich bóstw. Są one śakti męskich bogów, źródłem ich boskiej mocy i mądrości, a także towarzyszą Dewi w bitwach.

Źródła podają różną liczbę matrik, ale wyróżnia się siedem głównych: Śiwani (śakti Śiwy), Brahmi (śakti Brahmy), Wajsznawi (śakti Wisznu), Kaumari (śakti Kumary Kartikeji), Narasinhi (śakti Narasinhy), Warahi (śakti Warahy) i Indrani (śakti Indry).

Siedem matek (sapta matrika)

Śiwa medytował pewnego razu na dnie jeziora, a jego boska aura naładowała akwen mocą.

Siedem sióstr, niczego nieświadomych, wykąpało się w jeziorze i wszystkie zaszły w ciążę. Ich mężowie – a było nimi siedmioro niebiańskich mędrców – oskarżyli swe żony o niewierność i wygnali je. One zaś, rozgniewane, usunęły niechciane płody, które połączyły się w promieniejącą postać chłopca.

Siostry chciały wyrządzić chłopcu krzywdę, ponieważ widziały w nim przyczynę swych kłopotów. Kiedy jednak spojrzały w jego niewinną uśmiechniętą twarz, ich serca wypełniło matczyne uczucie. Nakarmiły go i zaopiekowały się nim.

Dziecko wyrosło na Kartikeję, wodza bogów, a jego siedem matek zostało służącymi Ćandi, żony Śiwy. Ćandi zapowiedziała, że będą one wielbione jako matki dziewice.

Kult siedmiu matek czy siedmiu sióstr jest żywy w całych Indiach. Uosabiają one nieokiełznaną płodność Natury. Są wielbione przez kobiety w ciąży i karmiące matki. Ich gniew prowadzi do niepłodności lub śmiertelnej gorączki u nowonarodzonych. Zadowolone, obdarzają dzieci zdrowiem i szczęściem.

Naga

Wąż jest odwiecznym towarzyszem bogini ziemi. Wije się po podłożu, wślizguje w szczeliny i pęknięcia, ukrywa w jamach, wsłuchuje w szept gleby, obserwuje jak nasiona przemieniają się w drzewa. Stąd przekonanie, że wąż zna tajemnice życia i śmierci. Jego zdolność zrzucania skóry tylko potwierdza wtajemniczenie w sekret odnowy życia.

Pierwsi ludzie żywili przekonanie, iż węże znają tajemnice życia, śmierci i nieśmiertelności. Dlatego na całym świecie naga symbolizuje okultyzm i płodność.

Samą boginię identyfikuje się z mistycznym wężem Kundalinim, który spoczywa zwinięty w ciele każdego stworzenia. Kundalini jest energią twórczą, która wzrasta dzięki pobudzaniu zmysłów –mandale, czyli symboliczne diagramy, pobudzają oko; mantry, czyli obrzędowe formuły, pobudzają ucho; mudry, czyli symboliczne gesty, pobudzają ciało. Pobudzony wąż wznosi się w górę kręgosłupa i rozkłada swój kaptur w mózgu, odsłaniając przed człowiekiem tajemnice stworzenia.

Atrybuty Dewi

Wygląd

Dewi zwykle przedstawia się jako piękną pannę o kształtnych oczach i łagodnym uśmiechu. Ma zmysłowe i zwinne ciało, będące jednocześnie ucieleśnieniem urody nimfy i matczynego ciepła. Na jej czole widnieje trzecie oko, reprezentujące jej nadświadomość i boski wgląd w naturę tego świata.

Jej liczne ręce symbolizują kompletność jej mocy. Stworzenie może zaistnieć wtedy, gdy ona sama rozdzieli się na indywidualne elementy. W każdej ręce dzierży jeden aspekt swej zróżnicowanej energii.

Po jej lewej stronie przedstawia się symbole twórczej energii: dzban, rośliny, lustro i instrumenty muzyczne. Po jej prawej stronie widnieją symbole energii zniszczenia: oręż, ogień i czaszki.

Nagość Kali

Bogini jako Kali jest naga. Jej nagość, upiększona krwią i kośćmi, uosabia Naturę. Natura bowiem to nie tylko wonne kwiaty i szemrzące strumienie, nieboskłon przecięty wstęgą tęczy i majestatyczne góry. To także gnijące drzewo, rozkładające się mięso, bezwzględny drapieżca i bezlitosne tornado.

Nagość Kali całkowicie odrzuca romantyczne złudzenia co do świata. Natura jest surową energią, w swej istocie bezosobową, a to, czy jest dobra czy nieprzyjazna pozostaje kwestią indywidualnego osądu.

Wielbiciel, przerażony jej dziką nagością, ofiarowuje Bogini ćoli-ćunari, bluzkę i welon; klejnoty, pachnidła i kwiaty oraz zwraca do niej poprzez jej aspekt przyjazny, matczyny i akceptujący. Wielbiciel dostrzega tylko jej dobrotliwą stronę.

Ubrania i klejnoty

Jako Gauri-Parwati odziewa się w zieleń, kolor wegetacji i narodzin. Jako Saraswati bogini nosi proste, białe szaty, które oddają czystość i prostotę wiedzy. Jako Lakszmi nosi szaty czerwone, gdyż czerwień symbolizuje płodność i siłę życiową.

Parwati nosi, jak wszystkie zamężne kobiety, szesnaście miłosnych amuletów, tzw. solah śringar, które podkreślają i czczą piękno oraz boskość ludzkiego ciała:

1. bindi, czerwona kropka na czole
2. mangalasutra, święta nić ślubna wokół szyi
3. pasta z turmeryku (kurkumy) rozsmarowana na ciele
4. wonne kwiaty
5. pachnidła, perfumy
6. liście betelu, żute dla aromatycznej woni
7. czarna plamka piękna, aby ochronić przed złym okiem
8. czernidło do oczu
9. wzory z henny na dłoniach (mehendi)
10. czerwony barwnik na stopach (alta)
11. sari w jaskrawym kolorze
12. biżuteria we włosach: diadem, spinki
13. biżuteria na głowie: kolczyki, naszyjniki, obrączka w nosie
14. biżuteria na tułów: szeroka szarfa
15. biżuteria na ramiona: bransolety noszone nad łokciem, bransoletki, pierścienie
16. biżuteria na stopy: pierścienie na palce u stóp i łańcuszki na nogę

Mądra Saraswati, która odrzuca materializm, rzadko nosi klejnoty. Jej przeciwieństwem jest Lakszmi, pani bogactw, która uwielbia biżuterię.

Legenda o szesnastu miłosnych amuletach

Rati, córka Brahmy, nie wyróżniała się urodą, stąd nie pociągała mężczyzn.

Zrozpaczona wezwała więc Lakszmi, boginię urody, która dała jej szesnaście miłosnych amuletów i powiedziała: „Każda kobieta, która ozdobi nimi swe ciało zauroczy mężczyznę swych snów i sprowadzi pomyślność w swe progi”.

Rati przywdziała się w miłosne amulety i rozkochała w sobie Kamę, boga miłości i namiętności. Idąc w jej ślady, kobiety noszą solah śringar, by zapewnić sobie szczęście w miłości i małżeństwie.

Święty znak

Czerwona kropka pośrodku czoła jest świętym symbolem Śakti. Czerwień jest barwą krwi, życia i płodności. Kropka, czyli bindi, to święta jantra (czar), który symbolizuje korzeń życia. W geometrii kropka czy punkt nie posiada wymiaru, stąd pełni funkcję podstawowej jednostki wszystkich linii i krzywych, a w konsekwencji – jest podstawową jednostką wszystkich kształtów.

Kiedy dziewczyna wychodzi za mąż, staje się suhagan. Nosi ten święty znak, aby ustanowić więź z Śakti. Jako suhagan, będzie karmić życie w swym łonie i obdarzy rodzinę nowym pokoleniem.

Instrumenty muzyczne

Bogini jako Saraswati tworzy muzykę na instrumencie strunowym lutni, zwanym w Indiach winą. Jako Lakszmi upodobała sobie flet i konchę, a jako Parwati uderza w bęben damaru.

Oręż

Bogini jest patronką wojowników, a jej towarzyszkami jest dziewięć groźnych dziewic – Nawadurg, które dzierżą w dłoniach w miecze, buławy i sierpy. Jako niepokonana Bogini Durga jest zbrojna w liczny oręż. Swym trójzębem zabiła demona-bawoła Mahiszę, a mieczem pozbawiła głowy Ćandę i Mundę.

Bogini obdarowuje bronią prawych rycerzy. Maharathowie wierzą, iż Bogini jako Bhawani podarowała ich przywódcy Śiwadźemu miecz, dzięki któremu zdołał on pokonać wszystkich swych wrogów.

Miejsce po lewicy

Jako Lakszmi, Bogini zajmuje miejsce u boku Wisznu, a jako Gauri – Śiwy. Zawsze stoi po lewej stronie swego małżonka. Jest to strona serca, kreatywności oraz intuicji, cech kojarzonych z Boginią Matką. Dlatego zwie się ją wamangi, panią lewej połowy.

Prawa strona symbolizuje rozum, porządek i logikę, które przypisuje się bogu ojcu – mężowi Dewi.

Uważa się, iż żona powinna zajmować miejsce po lewicy mężczyzny, a córka i matka po prawicy. Tym sposobem mężczyzna jest z jednej strony przywiązany przez swą przyjemność, którą symbolizuje żona, a z drugiej strony przez obowiązek i odpowiedzialność, które symbolizują matka i córka.

Święte rośliny

Jak kobiety rodzą dzieci, tak rośliny rodzą owoce i stąd wszystkie je kojarzy się z bogactwem, pomyślnością i Boginią Matką.

Bogini często przedstawia się z trzciną cukrową w dłoni. Także z trzciny wykonany jest łuk boga miłości Kamy. Inną rośliną kojarzoną z bogiem miłości jest mango. Jego liści i kwiatów używa się do ozdabiania progów domów i świętych dzbanów Bogini Matki. Mango sprowadza do domu miłość i radość.

Powszechnie wierzy się, że bananowiec rodzi owoce bez zapylenia pyłkiem męskim. Czyni go to podobnym do dziewicy-matki Parwati, która wydała na świat Ganeśę bez współudziału Jej męża Śiwy. Dlatego bananowiec uważa się za symbol mocy Bogini i umieszcza się go w czterech rogach ołtarza.

Bogini albo siedzi na lotosie, albo trzyma lotos w swej dłoni. W przypadku Lakszmi lotos symbolizuje żeński organ rozrodczy, źródło wszelkiego życia. W przypadku Saraswati symbolizuje ponadto istotę czystości, gdyż kwiatu tego nie dotyka brud, mimo iż rośnie na bagnach. W przypadku Śakti nierozkwitnięty lotos symbolizuje panieństwo, a lotos w pełni rozkwitły symbolizuje kobiecość. Kwiatem Kali jest czerwony hibiskus (dźabakusuma), który symbolizuje brzemienne łono.

Rośliny kwaśne i ostre w smaku, takie jak cytryna i chili, zaspokajają męski aspekt Bogini. Gorzkie liście nimbu, rośliny o leczniczym działaniu, podaje się Bogini, która w złości sprowadza gorączkę.

Ryż jest jedyną rośliną, której nie sadzi się na polu, lecz przesadza. Jest on jak córki, które udają się do domów swych mężów i „nasadzają” w nich radość jako synowe. Dlatego ryż jest niezmiennie kojarzony z mocą Bogini.

Orzechy kokosa kojarzy się z Lakszmi, ponieważ są niezwykle cenne. Kokos służy także jako substytut ludzkich głów, które niegdyś składano Bogini w ofierze w zamian za ziemskie dobra.

108 imion Dewi

Wielbiciele próbowali oddać boską naturę Bogini poprzez 1008 imion. Odnoszą się one wyłącznie do Bogini Matki lub jej trzech głównych manifestacji: Lakszmi, Saraswati i Kali. Imiona te intonuje się w celu przywołania mocy Dewi. Poniżej przedstawiam 108 z tych 1008 świętych imion:
Aditi – nieskończoność; Ambika – matka; Ammawaru – szacowna matka; Annapurna – karmicielka; Aparidźita – niepokonana; Aparna – ta, która nie przywdziewa, ani nie bierze do ust choćby liścia; Aranjani – bogini lasu; Bagalamukhi – żurawiogłowa; Bhadrakali – pomyślna; Bhagawati – najwyższa bogini; Bhajrawi – wywołująca grozę; Bhawani – treść istnienia; Bhu – bogini ziemi; Bhuwaneśwari – pani stworzenia; Bhumarupa – ta, której kształt tworzy wszystko, co istnieje; Bhutanajaki – pani duchów; Ćamunda – zabójczyni Ćandy i Mundy; Ćanćala – niestała bogini; Ćandi – rozgniewana; Ćinnamastika – bezgłowa; Ćinta – bogini kontemplacji; Dasa-bhudźa – dziesięcioramienna; Dewi – bogini; Dharini – dawczyni życia; Dhatri – mamka; Durga – niedostępna; Dźagadamba – matka wszechświata; Dźagad-dhatri – podtrzymująca stworzenie; Dźanani – darująca życie; Ekanamśa – niepodzielna; Ganga – bystro płynąca, rzeka, która zmywa to, co nieczyste; Gauri – jaśniejąca matka; Gajatri – bogini poezji, bogini krów; Giridźa – bogini gór; Hajmawati/Himawati – córka Himalajów; Harasiddhi – najwyższa wiedza; Ida – dar ofiarny, stworzenie; Jellamma – matka wszystkich; Jogini – strażniczka mrocznych sekretów. Kali – mroczna zabójczyni, czas; Kaljani – obdarzająca powodzeniem; Kamakszi – o kochliwych oczach; Kamala – siedząca na lotosie; Kameśwari – bogini miłości; Kantarawasini – bogini lasu; Kanjakumari – bogini dziewica; Katjajani – obrończyni; Kotari – naga; Kszetraswarupa – ta, która uosabia pole kosmosu; Kumari – ta, której nie może tknąć żaden mężczyzna; Kundalini – uśpiona rozwinięta energia; Ladźdźa – skromna; Lakszmi – obdarzająca dostatkiem; Lalita – czarująca; Matrika – matka; Madhawi – bogini ziemia; Mahadewi – wielka bogini; Mahamaja – wielkie złudzenie; Maharadźini – wielka królowa; Mahasuri – wielka nadzieja; Mahawidja – wielka bogini mądrości; Maheśwari – najwyższa bogini; Mahi – bogini matka; Mahiszasuramardini – zabójczyni demona-bawoła; Manasa – bogini węży; Mangala – pomyślna; Mari-amma – bogini gorączki i epidemii; Matangi – odurzona niczym pobudzony słoń; Minakszi – o oczach niczym ryba; Muktakeśi – o włosach w nieładzie; Nidra – boski sen; Nitja – wieczna; Parameśwari – najważniejsza bogini; Paraprakryti – najwyższa natura; Parwati – księżniczka gór; Pinga – śniada; Prithwi – bogini-ziemia; Prakryti – wspaniałe Stworzenie; Pratibha – blask, połysk, aura; Radźasi – pobudzona; Rakta-danti – o zakrwawionych zębach; Rati – pani sztuki miłosnej; Ratri – bogini nocy; Renuka – bogini gleby; Sanatani – pradawna i wieczna; Sandhja – bogini zmierzchu; Santośi – obdarzająca zadowoleniem; Saraswati – bogini mądrości; Sarwamaji – matka wszystkich; Sati – cnotliwa; Śakambari – bogini wegetacji; Śakti – siła, moc, energia; Śri – obdarzająca dobrocią; Sindhu – bogini rzeki; Sinha-wahini – dosiadająca lwa; Sita – bruzda; Sitala – spokojna; Śjama – śniadoskóra; Swaha – radosny dar ofiarny; Tara – współczująca matka; Tripura-sundari – najpiękniejsza osoba w trzech światach; Uma – matka; Uszas – bogini świtu; Wagdewi – bogini mowy; Wadźrajoni – bogini, której łonem jest grom; Widźaja – zwycięska; Windhjawasini – mieszkanka gór Windhja; Wiśwagarbha – ta, w której łonie zawiera się kosmos;