Encyklopedia
Śiwaizm kaszmirski
Śiwaizm kaszmirski kładzie duży nacisk na uznanie przez człowieka odwiecznej jedności z Śiwą, w czym przejawia się bezkompromisowy monizm tej szkoły. Powstała przypuszczalnie w IX wieku, w północnych Indiach, które w owym czasie tworzyły mozaikę niewielkich księstw. Maharadźowie sprzyjali różnym religiom: buddyzmowi, tantrycznemu śaktyzmowi i, przeżywającemu renesans od VI wieku, śiwaizmowi.
Według przekazu kaszmirskiego śiwaizmu, Pan Śiwa ustanowił sześćdziesiąt cztery filozofie, zarówno monistyczne, dualistyczne, jak i monistyczno-teistyczne. Z czasem filozofie te zanikły, a wtedy Śiwa polecił mędrcowi Durwasie przywrócić utraconą wiedzę. Mędrcowi pomogli jego „narodzeni z umysłu” synowie. Trjambaka przywrócił monizm, Amardaka – dualizm a Śrinatha – monistyczny teizm. Tym sposobem Trjambaka, w nieznanym okresie, zapoczątkował na nowo filozofię kaszmirskiego śiwaizmu.
Pan Śiwa osobiście czuł potrzebę pogodzenia sprzecznych interpretacji agam. W drugiej połowie IX wieku, na górze Mahadewy w pobliżu Śrinagaru (obecnie Kaszmir), mieszkał święty Śri Wasugupta (860–925). Pewnej nocy ukazał mu się we śnie Pan Śiwa i powiedział o miejscu, gdzie znajdzie świętą księgę. Wasugupta po przebudzeniu udał się tam i odnalazł siedemdziesiąt siedem zwięzłych sutr wyrytych w kamieniu. Nazwał je Śiwa sutrami i przekazał ich treść swym uczniom. Śiwa sutry dały początek szkole kaszmirskiego śiwaizmu (północnego śiwaizmu, pratjabhidźńa darśana – szkoła rozpoznania, trikaśasana – potrójna doktryna). Trika, czyli „trójca” odnosi się do potrójnego aspektu Boga: Śiwy, Śakti i duszy, do trzech zestawów pism i kilku innych „trójek”.
Trzy szerokie nurty literatury kaszmirskiego śiwaizmu tworzą: agama śastra, spanda śastra i pratjabhidźńa śastra. Do pism agama należą teksty boskiego objawienia takie jak: Śiwa agamy i Śiwa sutry autorstwa Wasugupty. Do pism spanda (spanda karika) należą dwa zachowane teksty Kallaty (ok. 850-900), ucznia Wasugupty, w których wyjaśnia on treść oryginalnych tekstów odnalezionych przez swego nauczyciela. Do pism pratjabhidźńa należą: Śiwa Dryszti autorstwa Somanandy, ucznia Wasugupty oraz Pratjabhidźńa sutry autorstwa Utpaladewy (ok. 900-950), ucznia Somanandy. Ważnym autorem w omawianej tradycji był Abhinawagupta (ok. 950-1020), który napisał około czterdzieści książek w tym Tantralokę („Światło na tantrę”), zwięzły tekst o filozofii Śiwa agama i obrzędowości. To jemu kaszmirski śiwaizm zawdzięcza swe poczesne miejsce w filozoficznej tradycji Indii. Abhinawagupta, po ukończeniu pracy nad swym ostatnim dziełem, miał wejść do jaskini Bhajrawa nieopodal Mangam z tysiącem dwustoma uczniami. Nikogo z nich więcej już nie widziano.
Kaszmirski śiwaizm jest systemem monistycznym. Nie przeczy istnieniu osobowego Boga czy bogów, ale większy nacisk kładzie na osobistą medytację i rozważania ucznia pod kierunkiem nauczyciela. Stworzenie duszy i świata to abhasa – „blask” Boga w Jego dynamicznym aspekcie Śakti, pierwszego impulsu, zwanego spanda. Jako Duch-Jaźń wszystkiego, Śiwa jest immanentny i transcendentny i poprzez swą śakti wykonuje pięć działań: stwarza, zachowuje, niszczy, odsłania i „maskuje”. Kaszmirscy śiwaici nie poświęcają zbytniej uwagi czczeniu osobowego Boga, ponieważ w swym rozumieniu osiągną Go, gdy wzniosą się do transcendentalnego stanu świadomości Śiwy.
Droga kaszmirskiego śiwaizmu uznaje ważność zarówno wiedzy, jak i oddania. Duchowa praktyka (sadhana) prowadzi do wyzwolenia, w którym dusza odkrywa (pratjabhidźńa), iż jej tożsamość nie różni się od tożsamości Śiwy.
Istnieją trzy poziomy (upaja) osiągania świadomości Boga. Nie następują one jeden po drugim, lecz w zależności od rozwoju wielbiciela. Pierwszy poziom to anawopaja, który obejmuje obrzędy i początkowe stopnie jogi (jama, nijama, asana, pranajama). Drugi poziom to śaktopaja, czyli utrzymywanie ciągłej świadomości Śiwy poprzez kontrolę własnych myśli. Trzeci etap to śambhawopaja, czyli nieprzerwany stan świadomości Śiwy, w który dusza wchodzi po prostu dzięki wyjawieniu przez guru, iż Śiwa jest duszą wszystkiego. Na czwartym etapie, anupaja, dojrzała dusza odkrywa, iż nie musi nic czynić, do niczego dążyć poza byciem w sobie samej, czyli w stanie Śiwy. Postęp jest uzależniony od łaski satguru.
Szkoła kaszmirskiego śiwaizmu wydała wiele znamienitych postaci, jednak geograficzna izolacja, a następnie dominacja islamu bardzo ograniczyły napływ wyznawców. W ostatnich latach wydano kilka zachowanych dzieł tej szkoły. Od lat 60. XX wieku do początku lat 90., przywódcą szkoły był uczony i mistyk Swami Lakszman Dźu (1907-1991). Konflikt zbrojny w Kaszmirze przyczynił się do emigracji tamtejszych śiwaitów w inne rejony Indii. Dzięki działalności diaspory nauki kaszmirskiego śiwaizmu są coraz lepiej znane poza swą historyczną kolebką.